De wereldkloot of rijksappel is het zinnebeeld dat de aardbol of wereld voorstelt en stond in de oudheid symbool voor wereldheerschappij. Vaak zien we dan ook een koning of keizer afgebeeld met in de ene hand een wereldkloot en in de andere hand een scepter. De wereldkloot komt ook voor als pijpenmakersmerk en is, voor zover bekend, in Delft in de 17e eeuw en in Gouda van de 17e tot in de 18e eeuw in gebruik geweest.

Omstreeks 1633 vestigt de uit Rijswijk afkomstige Thomas Bael zich in Delft en begint hij een pijpenmakerij. In het Delftse archief staat vermeld dat hij op 22 januari 1633 trouwt met Stijntge Tonis en dat hij woont in de Lange Breetsteegh. Destijds waren er de Lange Breetsteegh en de Korte Breetsteegh, die in elkaars verlengde lagen en door de Koornmarkt van elkaar werden gescheiden. Tegenwoordig heten beide straten Breestraat.

In Delft en omgeving worden regelmatig pijpjes gevonden met het hielmerk TB, die worden toegeschreven aan pijpenmaker Thomas Bael. Ook worden er pijpjes gevonden met het hielmerk wereldkloot met de initialen TB, die we eveneens beschouwen als een merk van Thomas Bael. Daarnaast komen er in Delft vaak pijpjes voor met het hielmerk wereldkloot zonder initialen; mogelijk zijn ook deze door Thomas Bael gemaakt, al is dat niet met zekerheid vast te stellen.

Koornmarkt 1 met Muurankers in de zijgevel in de Breestraat

Het toeval wil dat zich in de Breestraat twee gebouwen bevinden waar de wereldkloot als muurankers is toegepast. Het ene gebouw is Koornmarkt 1, waar de muurankers zichtbaar zijn aan de zijgevel in de Breestraat. Koornmarkt 1 was in de 16e eeuw een brouwerij genaamd In de Weerelt (wereld). Dit was een van de grootste brouwerijen in Delft. Na de stadsbrand in 1536 is de brouwerij opnieuw opgebouwd door brouwer en tevens burgemeester Pieter Pietersz. Sasbout. De brouwerij is tot 1660 actief geweest; daarna werd het pand gekocht door Aeghie Breethoeck, die er een kroeg begon.

Voormalig Huis Sasbout of Die Werelt

Burgemeester Pieter Pietersz. Sasbout liet in 1565, aan het begin van de Breestraat op de hoek waar de oostelijke kade van de Oude Delft niet doorloopt, het huis Sasbout of Die Werelt bouwen. Qua architectuur is het een laat-gotisch huis dat overgaat in de renaissance. De ingangspartij heeft een renaissancedecoratie in de boogvulling: we zien de wereldkloot, vastgehouden door twee engeltjes, met daaronder het devies van Sasbout “Opiniën van mensen regeren die werelt”. De wereldkloot is hier opnieuw toegepast als muurankers. Tegenwoordig is het pand in gebruik als Hotel Grand Canal.

Boogvulling van het huis Sasbout of Die Werelt

Het is verleidelijk te denken dat Thomas Bael later in een van de twee panden werkzaam of woonachtig is geweest. Beide panden stonden echter in wat destijds de Korte Breetsteegh heette, terwijl van Thomas Bael bekend is dat hij in de Lange Breetsteegh woonde en werkte. Het blijft speculatie, maar het is goed denkbaar dat de symbolen, die opvallend aanwezig waren in zijn directe woonomgeving, hem hebben geïnspireerd om de wereldkloot als merk te gaan gebruiken. Zeker als je bedenkt dat de wereldkloot als muuranker zelden voorkomt.

Hieronder enkele voorbeelden van pijpjes uit mijn verzameling met het merk wereldkloot, die in Delft of de nabije omgeving zijn gevonden.

1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Nootdorp Dwarskade, 2a,Dubbelconisch , 2b -, 2c -/-, 2d Wereldkloot TB, 2e Ongeglaasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael, 7 –

1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Delft Beerput Vlamingstraat, 2a,Dubbelconisch , 2b -, 2c -/-, 2d Wereldkloot, 2e Geglaasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael ?, 7 –

Bronnen:

[1] Jan van Oostveen en Ruud Stam (2011). Productiecentra van Nederlandse kleipijpen, Een overzicht van de stand van zaken

[4] Gemeentearchief Delft Digitale Stamboom

Met dank aan: Aad Schapers die mij op de muurankers opmerkzaam maakte.