De aanleiding om dit artikel te schrijven is dat ik in het bezit kwam van een pijpenkop die gevonden was in de polder Achterwillens. De meeste pijpenverzamelaars zullen het wel herkennen: wanneer je een pijpenkop in handen krijgt, roept dit vaak allerlei vragen op. Wie is de maker? Wanneer is hij gemaakt? Wat staat erop en voor wie is hij bedoeld? Nieuwsgierig hoeveel informatie hierover nog te achterhalen zou zijn, ben ik aan de slag gegaan.

Wanneer we de kop bekijken, zien we aan de tekst op de rechterzijde dat hij is gemaakt voor een groothandel in tabaksbladeren. De linkerzijde laat het merk van de tabak zien: HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK. Met die informatie ben ik op internet gaan zoeken, maar daar kwam ik niet veel verder. Wel ontdekte ik dat het wapenschild sterke overeenkomsten vertoont met dat van het stadje Cuijk aan de Maas. De moed nog niet opgegeven, heb ik navraag gedaan bij leden van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie. Zij stuurden mij een lijstje toe met tabaks- en sigarenhandelaren die in Cuijk gevestigd zijn geweest, zoals de firma J. Baars & Zoon N.V., bekend van het merk Victor Hugo. Van het merk HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK was echter niets terug te vinden. Mogelijk is het nooit als wettig handelsmerk gedeponeerd.

Tijdens mijn zoektocht op internet kwam ik ook terecht op de site van de Stichting Foto Archiefdienst Cuijk. In de hoop dat zij mij verder zouden kunnen helpen, heb ik hen een e-mail gestuurd.

Blij verrast was ik toen ik een e-mail terug ontving van de heer Leo Lange van deze dienst. Hij liet weten dat er in de archieven niet veel informatie te vinden was over de groothandel in tabaksbladeren, maar dat er wel enig beeldmateriaal beschikbaar was. Hij stuurde mij acht bijlagen toe, die ik later in dit artikel zal toelichten.

De vindplaats

Tijdens nieuwbouw in de jaren tachtig van de vorige eeuw werd in de polder Achterwillens, ten westen van Gouda, veel stortmateriaal gevonden van Goudse pijpenmakers. Het betrof voornamelijk materiaal uit het laatste kwart van de 19e eeuw, afkomstig van de twee Goudse pijpenfabrieken P. Goedewaagen en P. van der Want Gzn.

Beschrijving pijpenkop

Het betreft een ovoid model met op de linkerzijde het wapen van Cuijk. Rondom het wapen staat de tekst: HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK. Op de rechterzijde zien we een bloeiende tabaksplant met daaromheen de tekst: GROOTHANDEL TABAK IN BLADEN. Op de linkerzijde van de hiel staat het wapen van Gouda. Het hielmerk is 54 gekroond.

De datering van de pijpenkop schat ik op 1870–1900. Het merk 54 gekroond was in die periode eigendom van de Goudse pijpenmaker P. van der Want Gzn, die actief was van 1881 tot 1930.

Aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw zien we vaker dat tabakshandelaren reclamepijpen lieten maken om weg te schenken bij de aankoop van een bepaalde hoeveelheid tabak. Zo kennen de meesten wel de tabaksmerken St. George en De Gekroonde Mooren, waarvoor tabakspijpjes werden gemaakt door de tabakshandelaar Louis Dobbelmann te Rotterdam. Ook het Balma-pijpje uit Amsterdam is bij velen bekend. Dit wat minder bekende pijpje is op dezelfde manier gemaakt om reclame te maken voor een tabaksmerk, namelijk Het Wapen van het Land van Kuik.

Verpakking

We zien hier een afbeelding van een papieren tabakszak uit 1920 waarop, boven de kroon, de merknaam staat vermeld. Deze komt vrijwel volledig overeen met de tekst op de linkerzijde van de pijpenkop. Ook de tekst aan de rechterzijde van de verpakking is gelijk aan de tekst op de pijpenkop rondom de tabaksplant. Uiteraard komt ook het wapenschild overeen.

Met deze overeenkomsten mogen we aannemen dat zowel de pijp als de verpakking voor hetzelfde bedrijf bestemd waren. Verder zien we dat de eigenaar van het bedrijf Chr. Hermans was en dat het bedrijf, naast de handel in tabaksbladeren, nog meer activiteiten had – iets wat in die tijd vaker voorkwam – zoals een stoomkoffiebranderij en een stoomtabaksfabriek voor het kerven van tabak. Onderaan staat vermeld dat het bedrijf gevestigd was in Kuik aan de Maas, een oude schrijfwijze die we tegenwoordig schrijven als Cuijk a/d Maas.

Tabaksverpakking van het bedrijf CHR. HERMANS uit 1920

Dat de naam Chr. Hermans tevens de naam van het bedrijf is – of beter gezegd van de vennootschap – kunnen we lezen in een bericht uit de plaatselijke krant De Echo uit Cuijk van 16 januari 1915. Daarin staat in een notariële akte vermeld dat de kooplieden Christianus Franciscus Hermans en Petrus Philippus Maria Josephus Bogaers op 1 januari 1915 een vennootschap zijn aangegaan met als doel het verhandelen van tabaksbladeren, tabak, kerftabak, koffie, koloniale waren en aanverwante producten.

Opvallend is dat de naam van de firma gelijk is aan de naam van de heer Hermans. Een mogelijke reden hiervoor is dat het bedrijf al sinds 1825 bestaat en dat de naamsbekendheid van de naam Hermans zodanig was dat het zowel zonde als onzakelijk zou zijn geweest om deze te veranderen.

Vermelding Notariële acte Vennootschap in De Echo

Portretfoto van Chr. Hermans

Zo is er ook een portretfoto van de heer Chr. Hermans waarop we kunnen lezen dat hij op 15 maart 1850 in Cuijk is geboren en op 7 oktober 1940 op negentigjarige leeftijd in Cuijk is overleden. Tijdens zijn leven is hij getrouwd geweest met Maria Elisabetha Scheij. Verder is van de heer Chr. Hermans bekend dat hij lid was van het rooms-katholieke kerkbestuur van de Sint Martinuskerk te Cuijk, waar hij tevens dirigent was van het rooms-katholieke zangkoor.

Aldus hebben we nu ook een gezicht bij de opdrachtgever die de reclamepijpjes liet maken bij P. van der Want Gzn. Op de twee foto’s uit 1947 zien we de panden aan de Molenstraat waarin het bedrijf Fa. Chr. Hermans sinds 1825 was gevestigd, zoals we in de notariële akte kunnen lezen. De panden zijn inmiddels afgebroken en vervangen door nieuwbouw, waarin onder andere enkele kledingzaken zijn gevestigd aan de inmiddels gewijzigde straatnaam Korte Molenstraat.

Foto's van het bedrijfspand CHR. HERMANS in de Molenstraat uit 1947

Het bedrijf van de heer Chr. Hermans is opgericht in 1825, zoals blijkt uit een advertentie van 7 juli 1935 en een geëmailleerd reclamebord voor koffie. Het bedrijf bleef na het overlijden van de heer Chr. Hermans nog negen jaar bestaan, tot 1949. Op vroegere reclame-uitingen was het gebruikelijk om de energiebron van het bedrijf te vermelden, zoals 'Stoom-tabaksfabriek' en 'Stoomtabakskerverij'. Dit is een praktijk die we nu nog zelden zien.

Advertentie van de Firma CHR. HERMANS uit de Echo te Cuijk 7-7-1935

Emaillen reclamebord van de Firma CHR. HERMANS

De afbeeldingen van het bedrijf Chr. Hermans stammen allemaal van na het passeren van de akte voor een vennootschap in 1915. De pijpenkop dateer ik echter, gezien het ovoïde model en de andere vondsten van de vindplaats Achterwillens, op 1880 - 1900. Dat betekent dat het tabaksmerk 'Het Wapen van het Land van Kuik' al in gebruik was voordat de heer Hermans een vennootschap aanging met de heer Bogaers.

Wapen en Land van Cuijk

Jan I van Cuijk

Het Land van Cuijk ligt in het noordoosten van de provincie Noord-Brabant, onder Nijmegen en ten zuiden van de Maas, daar waar de rivier zijn zuidelijke stroomrichting afbuigt naar het westen. Al voor onze jaartelling was er bewoning op de hoger gelegen delen van het Land van Cuijk. Deze mensen waren beter beschermd tegen de woeste, onbedijkte Maas. Ze noemden hun plaats Keukja, wat later door de Romeinen werd veranderd in Ceuclum. De Romeinen verdwenen 400 jaar na Christus. In 1096 werd Cuijk voor het eerst vermeld op een oorkonde (Kuyk). De leenheren die toen aan het bewind waren, noemden het gebied "Land van Cuijk" en zichzelf "Heren van Cuijk". Zij waren aan het bewind van 1096 tot 1400. Vooral Jan I van Cuijk heeft een vooraanstaande plaats ingenomen.

Het wapen van Cuijk

Het wapenschild van Cuijk is bekend als familiewapen van zegels op oorkonden en akten. Het oudste bekende zegel, van Hendrik van Cuijk, dateert van omstreeks 1200 en bevat twee horizontale balken. We kunnen het wapenschild, dat ook nu nog steeds het wapenschild van de gemeente Cuijk is, als volgt omschrijven: het schild is van goud met twee rode balken en acht rode merletten. In 1233, tijdens het bewind van Albert van Cuijk, werden de acht merletten voor het eerst toegepast op het wapenschild. Officieel zijn merletten eenden zonder snavel en poten, wat vaker voorkomt op wapenschilden. De graveur van de pijpenmal en de ontwerper van de tabaksverpakking hebben dat niet zo serieus genomen en er hun eigen uiterlijk aan gegeven. Ook bij het beeld van Jan I van Cuijk, dat heden ten dage nog te bezichtigen is in Cuijk, heeft men dat niet zo serieus genomen, want ook daar hebben de merletten pootjes en een snavel gekregen.

Met dank aan: Louis Bracco Gartner en Bert Bohnen van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie Freek Mayenburg voor de vindplaatsinformatie En in het bijzonder dank aan Leo Lange en de Stichting Foto Archiefdienst Cuijk voor het ter beschikking stellen van beeldmateriaal en informatie over de Firma Chr. Hermans uit Cuijk aan de Maas.

Beschrijvingssystematiek   

1a. Aad Kleijweg (Schenking Freek Mayenburg)
1b. Gouda Achterwillens
2a. Ovoide
2b. Wapen van Cuijk / Bloeiende tabaksplant
2b. Tekst: HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK / GROOTHANDEL TABAK IN BLADEN
2c. Wapen van Gouda / -
2d. 54 gekroond
2e. Ongeglaasd
2f. Gebotterd
2g. Geen radering rondom de ketelrand
2h. Niet  gerookt
3a. -
3b. -
3c. -
4. 1870 - 1900
5. Gouda
6. P. van der Want Gzn
7. [1. Blz. 1781 tem 1787 Afb. 1] [2. Blz. 193 Merk. 995]
8. Het tabaksmerk "HET WAPEN VAN HET LAND VAN KUIK"

Literatuur:

[1] Aad Kleijweg "Het tabaksmerk; het wapen van het land van Kuijk" PKN 113 Jaargang 29

[2] D.H. Duco Merken en Merkenrecht van de pijpenmakers uit Gouda 2003

The reason for writing this article is that I came into possession of a pipe bowl that had been found in the Achterwillens polder. Most pipe collectors will recognize the feeling: when you acquire a pipe bowl, it often raises all sorts of questions. Who was the maker? When was it made? What is depicted on it, and for whom was it intended? Curious to see how much information could still be uncovered, I decided to start my research.

When we examine the bowl, we see from the text on the right-hand side that it was made for a wholesaler of tobacco leaves. The left-hand side shows the tobacco brand: HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK (“The Coat of Arms of the Land of Cuijk”). With that information, I started searching online, but I did not get very far. I did, however, discover that the coat of arms bears a strong resemblance to that of the small town of Cuijk on the River Meuse.

Not yet ready to give up, I made inquiries with members of the Dutch Tobacco History Foundation (Stichting Nederlandse Tabakshistorie). They sent me a list of tobacco and cigar traders who had once been established in Cuijk, such as the company J. Baars & Zoon N.V., known for the brand Victor Hugo. However, nothing could be found about the brand HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK. It may never have been a legally registered trademark.

While continuing my online search, I also came across the website of the Cuijk Photo Archive Foundation (Stichting Foto Archiefdienst Cuijk). Hoping they might be able to help me further, I sent them an email.

I was pleasantly surprised when I received an email back from Mr. Leo Lange of this foundation. He informed me that there was little information in the archives about the tobacco leaf wholesaler, but that some visual material was available. He sent me eight attachments, which I will discuss later in this article.

The find location

During construction work in the 1980s, a large amount of waste material from Gouda pipe makers was discovered in the Achterwillens polder, west of Gouda. This material primarily dated from the last quarter of the 19th century and originated from the two Gouda pipe factories P. Goedewaagen and P. van der Want Gzn.

Description of the pipe bowl

The bowl is an ovoid model with the coat of arms of Cuijk on the left-hand side. Surrounding the coat of arms is the text: HET WAPEN VAN LAND VAN KUIK (“The Coat of Arms of the Land of Cuijk”). On the right-hand side, we see a flowering tobacco plant with the text: GROOTHANDEL TABAK IN BLADEN (“Wholesaler of Tobacco Leaves”) around it. On the left side of the heel is the coat of arms of Gouda, and the heel mark is 54 crowned.

I estimate the dating of the pipe bowl to be between 1870 and 1900. The mark 54 crowned was, during this period, owned by the Gouda pipe maker P. van der Want Gzn, who was active from 1881 to 1930.

At the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, it was common for tobacco traders to have advertising pipes made, which they would give away with the purchase of a certain quantity of tobacco. Most collectors are familiar with the tobacco brands St. George and De Gekroonde Mooren, for which tobacco pipes were produced by the tobacco trader Louis Dobbelmann of Rotterdam. The Balma pipe from Amsterdam is also well known to many. This somewhat lesser-known pipe was created in the same way, to promote a tobacco brand: Het Wapen van het Land van Kuik (“The Coat of Arms of the Land of Cuijk”).

Packaging

Here we see an image of a paper tobacco bag from 1920 on which, above the crown, the brand name is shown. This name almost exactly matches the text on the left side of the pipe bowl. The text on the right-hand side of the packaging is also identical to the text around the tobacco plant on the pipe bowl. Naturally, the coat of arms also matches.

With these similarities, we can assume that both the pipe and the packaging were intended for the same company. We can also see that the owner of the company was Chr. Hermans and that, in addition to trading tobacco leaves, the company engaged in other activities—a common practice at the time—such as a steam coffee roasting house and a steam tobacco factory for shredding tobacco. At the bottom, it is noted that the company was based in Kuik aan de Maas, an old spelling of what we now write as Cuijk a/d Maas.

That the name Chr. Hermans was also the name of the company—or rather the partnership—can be read in a report from the local newspaper De Echo of Cuijk dated January 16, 1915. In a notarial deed, it is stated that the merchants Christianus Franciscus Hermans and Petrus Philippus Maria Josephus Bogaers entered into a partnership on January 1, 1915, with the purpose of trading tobacco leaves, tobacco, shredded tobacco, coffee, colonial goods, and related products.

What is striking is that the name of the firm is the same as that of Mr. Hermans. A possible reason for this is that the company had already existed since 1825, and the name recognition of "Hermans" was likely so strong that changing it would have been both a waste and commercially unwise.

There is also a portrait photo of Mr. Chr. Hermans, from which we can see that he was born on 15 March 1850 in Cuijk and passed away on 7 October 1940 in Cuijk at the age of ninety. During his lifetime, he was married to Maria Elisabetha Scheij. Furthermore, it is known that Mr. Chr. Hermans was a member of the Roman Catholic church board of the St. Martinus Church in Cuijk, where he also served as conductor of the Roman Catholic choir.

Thus, we now also have a face to associate with the client who had the advertising pipes made at P. van der Want Gzn. In the two photos from 1947, we can see the buildings on Molenstraat where the company Fa. Chr. Hermans had been established since 1825, as we can read in the notarial deed. These buildings have since been demolished and replaced with new constructions, which now house several clothing stores on what is now the renamed Korte Molenstraat.

Mr. Chr. Hermans' company was founded in 1825, as evidenced by an advertisement from 7 July 1935 and an enameled advertising sign for coffee. The company continued to exist for nine years after Mr. Chr. Hermans' death, until 1949. In earlier advertising materials, it was customary to mention the company’s source of energy, with terms such as "Steam Tobacco Factory" and "Steam Tobacco Cuttery." This is a practice we rarely see nowadays.

The images of the company Chr. Hermans all date from after the execution of the partnership deed in 1915. However, I date the pipe bowl, given its ovoid shape and the other finds from the Achterwillens site, to 1880–1900. This means that the tobacco brand "Het Wapen van het Land van Kuik" was already in use before Mr. Hermans entered into a partnership with Mr. Bogaers.

Coat of Arms and Land of Cuijk

The Land of Cuijk is located in the northeast of the province of North Brabant, below Nijmegen and south of the River Meuse, where the river turns from its southern course toward the west. Even before the beginning of our era, people were already living on the higher grounds of the Land of Cuijk. These inhabitants were better protected from the wild, undiked Meuse. They called their settlement Keukja, which was later changed by the Romans to Ceuclum. The Romans disappeared 400 years after Christ. In 1096, Cuijk was mentioned for the first time in a charter (Kuyk). The feudal lords who ruled at that time called the area the Land of Cuijk and themselves the Lords of Cuijk. They ruled from 1096 to 1400. Jan I of Cuijk, in particular, held a prominent position.

The coat of arms of Cuijk is known as a family crest from seals on charters and deeds. The oldest known seal, belonging to Hendrik van Cuijk, dates from around 1200 and contains two horizontal bars. The coat of arms, which is still the coat of arms of the municipality of Cuijk today, can be described as follows: the shield is gold with two red bars and eight red merlettes. In 1233, during the reign of Albert van Cuijk, the eight merlettes were used for the first time on the coat of arms. Officially, merlettes are ducks without beaks and legs, a feature often found on coats of arms. However, the engraver of the pipe mold and the designer of the tobacco packaging did not take this too seriously and gave them their own appearance. Similarly, in the statue of Jan I of Cuijk, which can still be seen in Cuijk today, the merlettes have also been given legs and a beak.