Over Mercurius/Neptunus-pijpen is al vaker geschreven. In PKN nummer 10 van de derde jaargang heeft Fred Tijmstra er zelfs een inventarisatie aan gewijd, waarin hij twintig verschillende modellen beschrijft. Ook het hier beschreven pijpenkopje, de Gekroonde 65, komt in dat artikel aan bod. De beschrijving luidt als volgt:

"Voorzijde: een tweemaster en een driemaster. Achterzijde: Gekroonde 65 omgeven met niet leesbare tekst. Periode 1780-1800. Pijpenmaker Willem Vergeer 1783-1803."

Bij het hier beschreven exemplaar is de tekst echter wél leesbaar en vermeldt deze de naam van pijpenmaker Maarten Heerkens, wat de pijpenkop tevens op een latere datering brengt. Omdat de naam van de pijpenmaker op de kop staat vermeld én omdat hij zo fraai is uitgevoerd, wil ik deze pijpenkop graag onder de aandacht brengen.

Beschrijving van de pijpenkop:

Het betreft een ovoïde model met als hielmerk de Gekroonde 65. Op de linkerzijkant van de hiel staat het bijmerk: het wapen van Gouda. Op de linkerzijde van de ketel zien we een fraai uitgevoerde Mercurius, “de god van de handel”, zittend op een koopbaal. In zijn linkerhand houdt hij de slangenstaf, steunend op zijn rechterknie, en in zijn rechterhand een geldbuidel. Op zijn hoofd draagt hij een helm met vleugeltjes en zelfs aan zijn voeten zijn vleugeltjes zichtbaar.

Op de rechterzijde van de ketel is een eveneens fraai uitgevoerde, zittende Neptunus, “de god van de zee”, afgebeeld. In zijn rechterhand houdt hij de drietand en in zijn linkerhand een vat waaruit water stroomt. Neptunus heeft een warrige haardos en een puntsik, en aan zijn voeten ligt een grote vis.

Op de achterzijde van de ketel is in een medaillon het merk 65 van de pijpenmaker geplaatst, met daarboven een kroon. Onder het medaillon bevindt zich een tekstlint met daarin de naam van de pijpenmaker M B Heerkens. De betekenis van de kleine onderstreepte “B” is mij onbekend.

Op de voorzijde van de ketel, tussen de twee goden, is de zee afgebeeld met daarop een twee- en een driemaster met gestreken zeilen.

De pijpenmaker van deze fraaie pijp is Maarten Heerkens, die in Gouda werkzaam was van 1805 tot 1841. De pijp zal vervaardigd zijn in de latere periode van zijn werkzaamheid. Er is ook een variant van deze pijp bekend die aan de achterzijde van de ketel gelijk is aan deze en eveneens het merk 65 in het medaillon draagt, maar waarbij op de hiel het merk GDH staat, het tweede merk dat door Maarten Heerkens werd gebruikt.

Mercurius/Neptunus-pijpen symboliseren dat het goed is voor het land wanneer de overzeese handel voorspoedig verloopt. Op de steel van een Mercurius/Neptunus-pijp van Willem Begeer (1767–1844) werd dit zelfs letterlijk vermeld. Daar stond:

"KOOPHANDEL EN ZEEVAART GOED IN STAND DAT IS DE BLOEIY VAN HET VADERLANDT"
"WILLEM BEGEER FABRIQEUR IN GOUDA"

Ook voor de Goudse pijpenmakers was de export van hun producten naar overzeese gebiedsdelen van groot belang.

Beschrijvingssystematiek   

1a. Aad Kleijweg
1b. Gouda
2a. Ovoide
2b. Mercurius / Neptunus /  65 gekroond / Schepen op zee
2b. Tekst: M B HEERKENS
2c. Wapen van Gouda S / -
2d. 65 gekroond
2e. Ongeglaasd
2f. Gebotterd
2g. Radering rondom de ketelrand
2h. -
3a. -
3b. -
3c. -
4. 1810 - 1840
5. Gouda
6. Maarten Heerkens
7. [2. Blz. 113 Afb. 587] [3. Blz. 1916 tem 1918] [3. Blz. 194 Merk. 1006]
8. De Mercurius en Neptunus pijp van Maarten Heerkens

Literatuur:

[1] Tijmstra, 1880. Pijpen met de afbeelding Mercurius/Neptunus. In: PKN, 3e jaargang, nummer 10, p. 7-11.

[2] Duco, D.H., 1987. De Nederlandse kleipijp handboek voor dateren en determineren. Leiden.

[3] D.H. Duco Merken en Merkenrecht van de pijpenmakers uit Gouda 2003

Mercurius/Neptunus pipes have been written about many times before. In issue 10 of the third volume of PKN, Fred Tijmstra even devoted an inventory to them, in which he describes twenty different models. The pipe bowl described here, the Crowned 65, is also included in that article. The description reads as follows:

"Front: a two-masted ship and a three-masted ship. Back: Crowned 65 surrounded by illegible text. Period 1780–1800. Pipe maker Willem Vergeer 1783–1803."

In the example described here, however, the text is legible and gives us the name of pipe maker Maarten Heerkens, which also places the pipe bowl at a later date. Because the pipe maker’s name is inscribed on the bowl and because it is so beautifully executed, I would like to draw special attention to this pipe bowl.

Description of the pipe bowl:

This is an ovoid model with the Crowned 65 as the heel mark. On the left side of the heel is the secondary mark: the coat of arms of Gouda. On the left side of the bowl, we see a finely executed depiction of Mercury, "the god of commerce," seated on a bale of goods. In his left hand he holds the caduceus, resting on his right knee, and in his right hand he holds a money pouch. On his head he wears a helmet with small wings, and even his feet are adorned with wings.

On the right side of the bowl is an equally finely executed depiction of a seated Neptune, "the god of the sea." In his right hand he holds the trident, and in his left hand a barrel from which water is flowing. Neptune has unkempt hair and a pointed beard, and at his feet lies a large fish.

On the back of the bowl, within a medallion, is the maker’s mark 65, surmounted by a crown. Below the medallion is a scroll containing the name of the pipe maker M B Heerkens. The meaning of the small underlined "B" is unknown to me.

On the front of the bowl, between the two gods, is the sea, upon which a two-masted and a three-masted ship with lowered sails are floating.